موقعيت استان همدان از نظر اقليمي و طبيعي كه آن را جهت فعاليتهاي كشاورزي و دامداري مناسب نموده از دیرباز سبب شده است كه اين منطقه محل استقرار و نشو و نماي تمدنهاي باستاني باشد .وجود تعداد قابل ملاحظه اي از تپه های باستاني ماقبل تاريخ در نقاط مختلف استان دليل بر اثبات اين مدعا است .نتايج مطالعات و كاوشهاي تپه گيان نهاوند نشان ميدهد كه مردمان ساكن در استان در 6 هزار سال پيش از فرهنگ و تمدن نسبتاً پيش رفته اي برخوردار بوده اند. قديميترين متون سنگ نوشته آشوري همدان را تحت عنوان ٌ آكسيا ٌ به معني شهر كاسيان نام مي برد و اين امر نشان ميدهد كه پيشينه مدنيت مركز استان حداقل به هزاره سوم قبل از ميلاد باز ميگردد.

انجام حفاريهاي باستان شناسي در تپه هاي گودين و سگاوي نزديك كنگاور و نيز نوشيجان ملاير گوشه هايي از فرهنگ وتمدن اقوام ماد را در اين زمان بر ما آشكار ساخته است كه از جمله آنها ميتوان به نخستين نمونه هاي خط و نگارش و اشكال اوليه سكه و نخستين مظاهر فرهنگ ديني و معماري ايراني اشاره نمود .براساس آنچه كه هردوت مورخ يوناني نگاشته است مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبري شخصي به نام دياكو توانستند به تشكل سياسي ونظامي دست يافته ونخستين دولت مقتدر فلات ايران را پايه گذاري كنند .دياكو شهر همدان را به پايتختي برگزيد وبدستور او استحكامات عظيمي شامل هفت حصار تو در تو كه هركدام به رنگي خاص مزين شده بود ساخته شد .دو حصار مركزي يكي با الواح سيمين وديگري با الواح زرين پوشانيده شد وكاخها وخزاين درون حصار مركزي برپا گرديد ومردم پيرامون اين حصار ها ي هفتگانه منازل خود را برپا داشتند ،اكثر محققين علوم تاريخ وباستان شناسي را عقيده برآن است كه تپه هگمتانه همدان برجا مانده همين استحكامات است .شهر همدان طي 150سال حكومت مادها ،از نعمت وآباداني فراواني برخوردار بود و بعد از انقراض آن دولت هر چند مركزيت نخسيتن را از دست داد ولي بعنوان يكي از سه پايتخت هخامنشيان مورد توجه خاص بود .وجود كتيبه هاي گنجنامه بقاياي ستونهاي سنگي ،كاخهاي هخامنشي ،جامها و الواح زرين وسيمين بدست آمده از همدان مربوط به اين دوره حاكي ازاهميت اين شهر و منطقه در اين زمان است .در سال 330ق.م شهر همدان بدست اسكندر مقدوني ويران گرديد ولي بدليل موقعيت استراتژيك آن تبديل به مقر نظامي او شد .در اواخر دوره سلوكي شهر همدان محل تلاقي وبرخورد متعدد آنان با اشكانيان بود تا اينكه سرانجام در سال 155ق.م مهرداد اشكاني اين شهر را متصرف گرديد . از دوره اشكاني وسلوكي مجسمه شير سنگي وبقاياي يك گورستان در شهر همدان وآثار مختصري از معبد لائوديسه در شهر نهاوند برجاي مانده است .در يك كتابچه به زبان پهلوي بنام شهرها كه در زمان قباد (500ميلادي ) نگاشته شده بناي همدان به يزد گرد اول نسبت داده شده كه اين امر نشان دهنده انجام اقدامات عمراني مهمي در اين زمان در شهر مزبور است

نخجیرگاه شهریاران هخامنشی

2500 سال پیش از این شاهنشاهی هخامنشی نیمی از دنیای باستان را در اختیار خود داشت و هگمتانه به عنوان یکی از دو پایتخت این امپراطوری نگین جهان هستی بود. داریوش اول (522 تا 486ق.م) بر دل صخره های الوندکوه مقدس، پس از کتیبه ی بیستون دومین کتیبه خود را برای آیندگان به یادگار گذاشت و پس از وی فرزندش خشایارشاه اول (486 تا 466ق.م) همان متن کتیبه را با اندک تغییراتی به نام خود جاودان کرد. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های "پارسی باستان"، "عیلامی" و "بابلی نو" نوشته شده‌اند. متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته ‌است و پهنایی معادل ۱۱۵ سانتیمتر دارد؛ متن عیلامی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن بابلی نو در ستون سوم قراردارد. این اثر تاریخی زیبا در فاصله 5 کیلومتری جنوب غربی شهر تاریخی همدان و در انتهای مسیر سرسبز عباس آباد به سمت الوند کوه و در کنار آبشار گنجنامه میزبان علاقمندان به تاریخ و طبیعت است.

لشگر اعراب به سال 26 هجري برابر با 645 ميلادي وارد همدان شدند. از اواسط قرن سوم رياست شهر در اخیتار علویان قرار گرفت و بناي ارزشمند گنبد علويان يادگار اين دوره است . در سال 319هجري قمري ،مرداويچ زياري باني آل بويه به قهر بسياري از ساكنان آن را هلاك نمودوشير سنگي معروف را از دروازه هاي شهر به خاك افكند . در سال 345هجري قمري شهر براثر زلزله خسارت فراوان ديد وتشنجات مذهبي نيزدرسال 351هجري قمري جان بسياري از مردم را گرفت .در قرن 4و5كشمكشهاي فراواني بين سلسله هاي حسنويه ،ديلميان ،وكاكويه درهمدان كه يكي از مراكز عمده جنگ وستيز ميان آنها بود رخ داد .همچنين باباطاهر عارف وشاعر وارسته مشهور در اين دوره در شهر همدان مي زيست .در سالهاي 387تا 412 هجري ،شمس الدوله ابو طاهر شاه خسرو ديلمي در همدان حكومت داشت و ابوعلي سينا طبيب و دانشمند بزرگ ايراني در اين شهر منصب وزارت اورا داشت . در اواخر قرن 5 اين شهر پايتخت بوييان جبال بود . تركمانان غز بسال 420همدان را تاراج كردند واز نيمه سده 5تركمانان سلجوقي بر آن چيره گشتند در سده 6 با تجزيه امپراتوري آنها ،همدان پايتخت سلاجقه عراق عجم شد . يورش مغولان (618و621 هجري قمري) بسياري از آباديها وشهرهاي استان از جمله همدان رايكسره دستخوش ويراني ساخت وكثيري از اهالي آن در دفاع قهرمانانه درمقابل سپاه جرار مغول جان باختند .اندكي بعد شهركي در حومه شمالي شهر سابق بنام همدان نو گرفت .در دوره ايلخانيان اين شهر تا حدودي اهميت سابق را باز يافت و در زمان وزارت خواجه رشيدالدين فضل اله همداني (718هجري قمري)شهر همدان مورد توجه خاص بود . ابنيه اسلامي نظير ،استر ومردخاي ،مقبره سابق باباطاهر،امامزاده اظهر ،هود ،حبقوق نبي و... از اين دوره است . در دوره صفويه شهر مجدداً از نعمت آباداني يهره مند گشت ، ايجاد كاروانسراها ،مدارس ،پلها در شهر همدان وديگر نقاط استان از جمله در تويسركان بيانگر توجه صفويان به امر آباداني شهرهاست . در دوره زنديه همدان در دست اميران آن خاندان بود.

نام همدان براي اولين بار در سال 1100ق. م در كتيبه تيگلات پليسر اول ،شاه آشور به چشم مي خورد كه آن را امدانه يا همدانا ذكر كرده است ،ولي در كتيبه هاي عهد هخامنشي آن را هگمتان ودر كتاب هردوت يوناني اكباتان مي خوانيم .اسم اصلي اين شهر هانگ ماتانا يا هاكاماتانا بوده كه معني آن محل اجتماع مي باشد وبه واژه انجمن نزديك است .در تورات اخمشا نوشته شده كه مركب است از هاخاي زندي وثاناي پالي كه شعبه اي از زبان سانسكريت است وثانا به معني ستان فارسي است كه محل ومكان باشد واخمثا را به شهر دوستي ومحل دوستي ترجمه كرده اند ، زيرا شاهان ايران در تابستان ،دوستان خود را به اين شهر دعوت مي كردند .اعتماد السلطنه بر اين عقيده بود كه اسم اين شهر همدان بوده ، چه هم معني اتفاق و دان معني ظرفيت را مي رساند ،يعني مجمع متفقين .